९८ वे मराठी साहित्य संमेलन :
शब्दसंपदेचे वैभव: महाराष्ट्राच्या साहित्यिक परंपरेचा प्रवास
साहित्य आणि संस्कृती: गौरवशाली वारसा
महाराष्ट्राची साहित्य परंपरा संत साहित्य, लोककथा, ऐतिहासिक बखरी, काव्य, नाट्य आणि आधुनिक कथा-कादंबऱ्या अशा विविध शैलींनी समृद्ध आहे. ही परंपरा ११व्या शतकापासून आजपर्यंत निरंतर फुलत आणि विकसित होत गेली आहे.
संत साहित्य: भक्तिरसानं न्हालेलं साहित्य
मराठी साहित्याचा पाया संत कवींच्या अभंगांमध्ये आणि ओव्यांमध्ये आहे. १३व्या ते १७व्या शतकात संत परंपरेने लोकसाहित्य समृद्ध केले.
संत ज्ञानेश्वर (१२७५-१२९६):
‘ज्ञानेश्वरी’
‘अमृतानुभव’
संत तुकाराम (१६०८-१६४९):
त्यांनी ‘अभंग’ साहित्य रचले, जे आजही लोकांच्या हृदयात आहेत.
संत नामदेव, संत एकनाथ, संत चोखामेळा, संत बहिणाबाई, संत जनाबाई यांचेही योगदान मोलाचे आहे.
हे संत समाजप्रबोधन करत होते. त्यांनी आपल्या रचनांमधून आडात आहे तेच पोहर्यात येते, वारे कोणाला सांगून वाहते, पंढरीच्या राया माझा सोयरा होय अशा साध्या भाषेत तत्वज्ञान लोकांपर्यंत पोहोचवले.
शाहिरी आणि लोकसाहित्य: जनसामान्यांची भाषा
मराठ्यांचा इतिहास हा शाहिरी परंपरेशी जोडलेला आहे. शाहीरांनी युद्धकथा, वीररसपूर्ण पोवाडे, भारूड, लावणी आणि कीर्तनाच्या माध्यमातून समाज प्रबोधन केले.
शाहीर तुकडोजी महाराज, शाहीर रामजोशी, शाहीर अनंत फंदी, शाहीर हरीभाऊ महाले यांचे पोवाडे आजही प्रसिद्ध आहेत.
लावणी आणि तमाशा परंपरेतून हेलनकर, राम जोशी, अनंत फंदी आणि नारायणराव बालगंधर्व यांनी नाट्यसृष्टीत योगदान दिले.
भारूड आणि कीर्तन ही मराठी साहित्याची वेगळी वैशिष्ट्ये आहेत.
शिवकालीन बखरी आणि युद्धसाहित्य
छत्रपती शिवाजी महाराज आणि मराठा साम्राज्याच्या काळात मराठी भाषेत इतिहास लिहिण्याची परंपरा रुजली.
शिवकालीन बखरी: ‘शिवभारत’ (परमानंद), ‘साबासाणी बखर’, ‘पानिपतची बखर’
सैनिकांचा पत्रव्यवहार: मराठा साम्राज्यात मराठी ही प्रशासनाची भाषा होती. बखरी आणि पत्रांमधून इतिहासाचे दस्तऐवज तयार झाले.
आधुनिक कालखंडातील साहित्य: नव्या विचारांची जडणघडण
१८व्या आणि १९व्या शतकात सामाजिक सुधारणा चळवळींमुळे आधुनिक मराठी साहित्य जन्मास आले.
निबंध आणि सुधारक साहित्य
लोकहितवादी (गो. बा. जोशी): मराठी गद्यलेखनाची सुरुवात
महात्मा फुले: 'तृतीय रत्न', 'गुलामगिरी' यांसारख्या समाजप्रबोधनपर ग्रंथांचे लेखन.
आगरकर आणि टिळक: सुधारणा चळवळींसाठी निबंधलेखन.
नाटक आणि नाट्यपरंपरा
विष्णुदास भावे (मराठी नाटकाचे जनक): "सीता स्वयंवर" हे पहिले मराठी नाटक (१८४३)
बालगंधर्व, केशवराव भोसले, देवल, गडकरी, किर्लोस्कर, पुरूषोत्तम दारवाडकर यांच्या नाटकांनी सुवर्णकाळ निर्माण केला.
"शारदा", "संन्यस्त खड्ग", "राजसंन्यास", "संगीत सौभद्र" यांसारखी नाटके गाजली.
कथा आणि कादंबऱ्या
हरिभाऊ आपटे: 'पण लक्षात कोण घेतो?' (सामाजिक कादंबरी)
वि. स. खांडेकर: "ययाती" (ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेती कादंबरी).
पु. ल. देशपांडे: विनोदी आणि हलक्याफुलक्या साहित्याचे सम्राट
शिवाजी सावंत: "मृत्युंजय" (कर्णाच्या जीवनावर आधारित कादंबरी)
समकालीन साहित्य: नव्या दृष्टिकोनाची मांडणी : आजच्या काळात मराठी साहित्याने नव्या विषयांवर, नव्या शैलीत आणि नव्या माध्यमांतून स्वतःला व्यक्त केले आहे.
दलित साहित्य: बाबासाहेब आंबेडकरांनी प्रेरित केलेली ही चळवळ मराठी साहित्यातील क्रांती ठरली. दया पवार, लक्ष्मण माने, नामदेव ढसाळ, अण्णाभाऊ साठे यांनी यात महत्त्वाचे योगदान दिले.
महिला लेखिका: शांता शेळके, इंदिरा संत, प्रतिभा राय, मेघना पेठे यांसारख्या लेखिकांनी समाजमन मांडले.
मराठी विज्ञान साहित्य: जयंत नारळीकर, भालचंद्र नेमाडे यांनी विज्ञान आणि समाज यांचे मिश्रण करून साहित्य लिहिले.
डिजिटल युग आणि मराठी साहित्य :
आता मराठी साहित्य ऑनलाइन ब्लॉग, ई-बुक्स, पॉडकास्ट आणि ऑडिओबुक यांच्या माध्यमातून नव्या वाचकांपर्यंत पोहोचत आहे.
सोशल मीडियावर नव्या लेखकांची नवी पीढी आपले विचार लोकांसमोर मांडत आहे.
महाराष्ट्राची साहित्य परंपरा प्राचीनतेपासून आधुनिकतेपर्यंत, भक्तिरसापासून विज्ञानपर्यंत, नाट्यापासून डिजिटल माध्यमांपर्यंत विस्तारलेली आहे. हे साहित्य केवळ मनोरंजनासाठी नाही तर समाजपरिवर्तनाचे, संस्कृती जपण्याचे आणि भाषेचे संवर्धन करण्याचे प्रभावी साधन आहे.
"जे जे उत्तम, उदात्त, मंगल, ते ते या मराठीत आहे."
संकलन :
अनिल कुरकुटे,
जिल्हा माहिती कार्यालय
वाशिम
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा